रायगड सजले , भारतात समाज शासनबद्ध झाला आणि मराठ्यांच्या राज्यकारभारात नवे पर्व सुरू झाले-
राजधानी रायरीवर शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक म्हणजे त्यांच्या नवीन कारकीर्दचा ह्या विश्वखंडातील एक बळकट असलेला उंबरठा जो कधी कुठल्या सत्ताधीशाला तोडता आला नाही , आणि तो उंबरठा म्हणजे दक्षिण-दिग्विजय.
रायगडावर शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक होत असता पुढची मोहीम त्यांनी आधीच आखलेली.दक्षिण दिग्विजय करताना इंग्रज कर्नाटक मध्ये आहेत हे महाराजांना माहीत होते , ह्या भागात शिवाजी राजे पत्र लिहून पाठवतात त्यांना माणसांची मदत मागायला कारण मराठ्यांचं राज्य वाढलं पाहिजे -
दक्षिण-दिग्विजय हा शिवाजी महाराजांचा यशाचा परमोच्च बिंदू . या मोहिमेत त्यांना फार मोठे यश लाभले आणि कर्नाटक प्रांतातील सुपीक व धनसंपन्न प्रदेश महाराजांच्या ताब्यात आला .नव्या प्रांताच्या रक्षणासाठी त्यांनी ताबडतोब पावले उचलायला सुरवात केली . जिंजीचा किल्ला ताब्यात आल्यावर त्यांनी त्या प्रांतातील जुने कोट, गड , गढ्या जमीनदोस्त करून नवीन दुर्गबांधणी करण्याची मोठी धाडसी योजना आखली व ती हाती घेतलेली आहे. ह्यात एक समजून घ्यायचे की वेळ कमी आणि काम अफाट आहे अशी परिस्थिती होती. कुदळी पहारींनी जुनी तटबंदी पाडण्यासाठी बराच वेळ लागणार आणि तो कमी केला पाहिजे हे महाराजांना माहीत होते. त्याचं कारण असं की त्याशिवाय नवीन बांधणी सुरू करता येणार नव्हती. आणि सुरुंग लावून तटबंदी उध्वस्त करण्याची कला वेंगुर्ल्याच्या डचांना , गोव्याच्या पोर्तुगीजांना आणि मुंबईच्या इंग्रजांना चांगली अवगत होती.
स्वराज्याच्या नव्या दुर्गबांधणीसाठी महाराजांनी जिंजीजवळ असलेल्या मद्रास येथील इंग्रजांची मदत घेण्याचे ठरवले आणि तेव्हा इंग्रजांचे वास्तव्य मद्रास येथील सेंट जॉर्ज फोर्ट ( Saint George Fort ) मध्ये होते. त्यांना महाराजांनी ऐन मोहिमेत असताना एक पत्र लिहून त्यांची मदत मागितली दी. २२ सप्टेंबर , १६७७ रोजी शिवाजी महाराजांनी सर डब्लू एम ( विल्यम लाँगहॉर्न याला लिहिलेले पत्र ते असे -
डब्लू एम लाँगहॉर्न ह्यांस -
दी. २२ सप्टेंबर,१६७७
मी कर्नाटक प्रांतात आल्यापासून अनेक किल्ले जिंकले , कित्येक किल्ल्यांमधे मला नवीन बांधकामे करायची आहेत. मोठ्या तोफांचे ( लाकडी ) गाडे कसे करावे आणि सुरुंग कसे लावावेत हे जाणणारी माणसे तुमच्याकडे असतील तर आम्हाला अशा लोकांची आणि विशेष म्हणजे सुरुंग लावून दगडी भिंती उडविणाऱ्या कसबी लोकांची गरज आहे. गोव्यातून व वेंगुर्ल्यातून आलेले सर्व लोक इथे कामात गुंतलेले असताना जेव्हा त्यांच्याकडे आणखी माणसांबद्दल मी विचारणा केली तेव्हा ते सर्व चेनापट्टण व पुलीकतकडे गेल्याचे त्यांनी सांगितले . तेव्हा आपल्याकडील ज्या लोकांना सुरुंग लावण्याची माहिती आहे, असे लोक आम्हाला मिळू शकतील की नाही याबद्दल चौकशी करून असे लोक मिळत असल्यास २० ते २५ किंवा निदान १० ते ५ लोक तरी आम्हाला मिळवून द्यावेत. आम्ही त्यांना आमच्या ताब्यात असलेल्या निरनिराळ्या दुर्गांमध्ये उत्तम वेतन देऊन चाकरीवर ठेवू. तुम्ही तेवढी कृपा केल्यास आम्ही तुमचे आभारी राहू. आम्हाला असे लोक जितके पाठवता येईल तेवढे पाठवावे.
" Since my arrival into the Cornat country i have conquered several forts and castles , and also do intend to build new work in those several forts and castles. You may likely have with you such men as they know how to make great canons and guns and how to contrive mines. We need such men at present , especially those who know how to make mines and to blow up stone walls. I had such men with me , who came from Goa and Vengurla and are all kept employed in several of my forts and castles, and when i enquired for more such men to work upon the things , they told me that they have moved towards Chinapattam and Pullikat, therefore i now write to you about them that you may enquire if there are any such men with you who are ready to make mines, you would be pleased to send some 20 or 25 such men or 10 to 5 men , for i shall pay them very well . I will also acknowledge your worship and kindness towards us, so you enquire about those men and send them here as many as you can. { Translation Of A Letter From Sevagee Raja From Vancambado " to sir W M .Langhorne }
महाराजांनी इंग्रजांना पत्र लिहिलेले होते की सुरंग लावून जुनं बांधकाम उध्वस्त करणारी माणसांची मदत मिळावी म्हणून पण शिवाजी महाराजांकडे मद्रासकर इंग्रजांनी सुरंग खोदणारी माणसे पाठवली नाहीत. तरी सुद्दा महाराजांनी ही कामे स्थानिक लोकांकडून करून घेतली . दक्षिण दिग्विजयच्या वेळी त्यांचा दुर्गबांधणीचा आणि जुने दुर्ग आपल्या गरजेनुसार परत बांधून काढण्याचा किती मोठा उद्योग सुरू होता ते मागच्या पत्रात कळालेच असेल. महाराजांनी दक्षिण दिग्विजयच्या प्रसंगी साजरा व गोजरा या दोन गिरिदुर्गांची निर्मिती केली इतपत माहिती मिळते पण त्या वेळी असे अनेक किल्ले असणार जे महाराजांनी जिंकले , पाडून नवे बांधले. परंतु ते कोणते ह्याबद्दल पुरावे उपलब्ध नाहीत, किंवा आता उपलब्ध झाले ही असतील.
जिंजी किल्ल्याच्या जिर्णोद्धारासाठी शिवाजी राजांनी रुद्राजी साळवी याची इमारती हवालदार म्हणून नेमणूक केली , तीन बाले-किल्ल्यांच्या जिंजीच्या बांधकामाचा आराखडा फारच मोठा आहे. प्रत्येक बालेकिल्ल्याला भक्कम तटबंदीचा साज चढवायचा होता. पाहता पाहता जिंजी किल्ल्याचा कायापालट झाला. राजगिरीवर सदर , राजमंदिर , अंबारखाने , दारुकोठरे यांच्यासारखे वास्तू आकारात आलेले आहेत. श्रम , वेळ, पैसा काही थोडा म्हणून लागलाच नाहीये , पण महाराजांची जिद्द प्रचंड .जिंजीचा किल्ला बांधून झाला तो पाहून मद्रासकर इंग्रजांनीही कबूल केले की , जिंजीचे बांधकाम युरोपमधील एखाद्या बळकट किल्ल्यासारखेच.
जिंजीच्या शेजारी असलेल्या पॉंडीचेरीच्या फ्रेंच लोकांनीही जिंजीचा किल्ला पाहिला आणि त्यांचे गव्हर्नर फ्रांस्वाचा मारतने तर आपल्या रोजनिशीत लिहून ठेवले आहे की , " शिवाजी राजाने जिंजीचा जुना कोट पाडला , जिंजीभोवती खंदक खणले , नवीन तटबंदी बांधून त्यात आवश्यकतेनुसार भक्कम बुरुज बांधले. हे बांधकाम इतके मजबूत व सुंदर झाले आहे की ते स्थानिक लोकांनी न करता एखाद्या युरोपियन इंजिनियरने केल्यासारखे वाटते. शिवाजी महाराजांनी दुर्गबांधणी नामक कलेचे इतके सूक्ष्म ज्ञान होते की , निष्णात शिल्पज्ञ ओळखण्यास व त्याला दुर्गकार्यात कामावर योजण्यास त्यांना अडचण नव्हती.
ह्या बद्दल समकालीन युरोपियन इतिहासकरांनी लिहिलेले आहे की,
" He ( Shivaji) has studied with extreme care everything about the duty of general , soldier, about all the art of fortification which he understood better than the ablest engineers. " { Foreign Biographies Of Shivaji, By Dr. Surendranath Sen}
( सेनापती व सैन्य यांच्या कार्यांचा शिवाजी राजांनी अतिशय सूक्ष्म अभ्यास केलेला असून दुर्गांची पुनर्रचना करण्याची कला निष्णात स्थापत्य विशारदापेक्षाही त्यांना अधिक चांगली अवगत होती.
इंग्रज व फ्रेंच अधिकाऱ्यांनी जिंजीच्या किल्ल्याची मुक्तकंठाने स्तुती केली खरी ,पण त्याची खरीखुरी प्रचिती राजाराम महाराजांच्या काळात आली. त्या वेळी जिंजीचा किल्ला जिंकायला मोगलांच्या सेनासागराला एक नाही , दोन नाही तर सात वर्षे लागली.
भारतात मराठ्यांचा अंमल हा एका विश्वखंडा एवढा मोठा आहे कि त्याची इतिहासातील सारखी नोंदणी करावी असा ठसा उमटवून आलाय.
मनुजामाजी शिवरायापरी दूजा न नर जैसा,
दुर्गांचा अधिराज रायगड उभा सुभग तैसा..
Coronation Ceremony Of Raja Shiv Chatrapati , 6 June , 1674
(काळ , वेळ , परिस्थिती , युग , प्रजा आणि स्वतंत्र भारत)
राजा शिव छत्रपति जयते
